Egzulanci, czyli uchodźcy z Kresów Rzeczypospolitej na Grodzieńszczyźnie

[Rafał Jurowski]

Wojny, które Wielkie Księstwo Litewskie a później Rzeczypospolita toczyły z księstwem Moskiewskim a później Cesarstwem Rosyjskim, zmuszały wielu przedstawicieli szlachty czy też bojarstwa, jednak zapewne nie tylko, do opuszczenia swoich siedzib rodowych na wschodnich kresach Rzeczypospolitej. Osoby takie zwane były Egzulantami.

Wielu w obawie przed wątpliwą dobrodusznością cara uciekało, inni którzy nie mogli, lub nie chcieli wyjechać, byli zmuszeni do złożenia przysięgi na wierność carowi.

Jeszcze niedawno jedynym rodem, który kojarzyłem z takim uchodźctwem, byli bojarzy Puciłkowiczowie (obecni Puciłowscy), jednak jak się okazuje tych rodów, których przodkowie, musieli uciekać, było znacznie więcej.

Bojarzy Puciłkowiczowie opuścili swoje rodowe Putyłowo leżące w ziemi siewierskiej, zapewne gdzieś pomiędzy Briańskiem a Smoleńskiem. Stało się to zapewne w okresie pomiędzy zdobyciem Briańska w 1500 roku a zdobyciem Smoleńska w 1513 roku. Można podejrzewać, że Puciłowscy, nie od razu znaleźli się na Grodzieńszczyźnie. Jednak zapewne już za czasów panowania Zygmunta Starego znaleźli schronienie na Grodzieńszczyźnie w Molawicy, która od co najmniej 1521 była Dworem Królewskim, a w końcu część Dworu przekształciła się w okolicę szlachecką Puciłki i Poniatowicze.


Według pracy Emila Kalinowskiego "RODZINA MOKRZECKICH NA PODLASIU DO POŁOWY XVII W. STUDIUM HISTORYCZNO-GENEALOGICZNE" (https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/handle/11320/12398). Dużym skupiskiem egzulantów, którzy w podobnym okresie uciekli z okolic Briańska, który padł w 1500 roku, był Mokrzec. Mokrzec to tereny późniejszych parafii Różanka oraz Żołudek, a także zaścianków i wsi m.in. Paszyce, Mokrzec Łopatowski. Tereny te na mapie Powiatu Grodzieńskiego z XVI wieku autorstwa Jana Jakubowskiego, oznaczone zostały jako (Mokrzyce) "Osady bojarów brańców" - patrz prawy dolny róg mapy. http://www.mem.net.pl/stg/mapy/grodzienski.jpg   Lokalizację tą podał Gordian z naszego forum (https://forum.rodygrodzienskie.pl/index.php?topic=1192.msg5298#msg5298) Takimi egzulantami mieli być m.in. Bykowscy czy też przodkowie Mokrzyckich, ale zapewne wielu, wielu innych ...


Z kolei w pracy Sławomira Karpia "LOS SZESNASTOWIECZNEGO EGZULANTA BRIAŃSKIEGO NA PRZYKŁADZIE KARPIA JESYPOWICZA (UR. OK. 1480 – ZM. PRZED 10 X 1547)" (https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/handle/11320/4400) dowiadujemy się, że założyciel ważnego dla historii Grodzieńszczyzny rodu Karpiów (Karp Jesypowicz) był także Briańskim egzulantem.

Wiadomo także, że w 1513 roku na terenach puszcz grodzieńskich (tereny późniejszego starostwa filipowskiego) otrzymali nadania Szembelowie, za swoje dobra utracone na Smoleńszczyźnie w 1504. Założyli oni dwór Dowspudę (Szembelowo) - późniejsze tereny miasta Filipów, potem jednak wymarli lub wyjechali w inne strony.

Według Uruskiego ród Czeczottów miał także pochodzić ze Smoleńszczyzny, ale dopiero w 1545 roku otrzymali nadania na dobra na terenie powiatu słonimskiego.

Późniejsze wojny inflanckie, podczas których armia Iwana Groźnego zajęła Połock, spowodowały one ten sam problem. Nie odnalazłem informacji, którzy egzulanci trafili z tych stron na Grodzieńszczyznę.

Po prawie dwuletnim oblężeniu w 1611 - Rzeczypospolita odzyskała Smoleńsk i zapewne jakaś część ezgulantów odzyskała swoje majątki, jednak zapewne nie wszyscy, znalazły się tam także osoby zupełnie nowe.

Problem powrócił w roku.1654, gdy Smoleńsk znów znalazł się po stronie Rosyjskiej i jest tak do dnia dzisiejszego.

Można podejrzewać, że z tego okresu pochodzą Egzulanci, zamieszkujący osadę Przełom w parafii Hoża. Jakie były to rodziny, nie szukałem, jednak informację tą odnalazłem za pamocą linku umieszczonego w artykule na Wikipedii dotyczączego terminu Ezgulant (https://pl.wikipedia.org/wiki/Egzulant) a odsyłającego do  "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom IX" http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IX/144

Byli zapewne też inni, być może coś wiecie na ten temat? Będę wdzięczny za rzeczową dyskusję.

Pozdrawiam
Rafał

[Rafał Jurowski]

Wywody fondu 391 op 1 dzieło 948 wskazują, że egzulantami na Grodzieńszczyźnie byli także Kraśnikowie herbu Prawdzic, Hubarewiczowie herbu Radwan. Hubarewiczowie i Kraśnikowie wylądowali w okolicy parafii Żołudek i Różanka.

[klocekoi]

To ciekawe, że Kraśnikowie mają pochodzenie zewnętrzne, że tak to określę. Nigdy nie zajmowałem się nimi, ale gdzieś tam jednak przewijali się.
Ja odnośnie egzulantów mam inne pytanie. Czy razem z bojarami, przybywali tamtejsi chłopi ? Według mnie tak, ale twardego potwierdzenia nie mam. Mam na myśli tutaj rodzinę Bajgot. Końcówka -ot, może świadczyć o pochodzeniu bardziej wschodnim niż lokalnym. Dodatkowo gniazdem rodowym, jest zapewne Zaborje par. Turejsk. Zapewne sporo rozwiąże test yDNA, który jest w toku badań (próbka czeka na wyniki). Co prawda od osoby ze Starej Podróżanki/Potoki. Może ktoś coś dorzuci do chłopskich egzulantów ? Temat jest szalenie ciekawy i bardzo słabo obecny w historiografii.

[Rafał Jurowski]

Dobre pytanie, jednak chyba papierowych dokumentów na takie przeniesienia nie odnajdziemy. Jedynie badania DNA mogą coś podpowiedzieć, najlepiej pełne skany.I jeszcze, baza ludzi przebadanych musi być wystarczająco duża. No ale od czegoś zacząć trzeba... Cieszę się że się, że będzie kolejna próbka. Mogłobyć też tak, że przyjechali będąc bojarami a potem już w XVII roku stali się chłopami. Te tematy są bardzo słabo rozeznane.